Vuurwerk Filosofie

Vlaanderen is blijkbaar een vruchtbare voedingsbodem voor psychiaters. In het kielzog van autoriteiten als Dirk de Wachter, Damiaen Denys en Paul Verhaeghe duiken altijd nog vakgenoten op die met veel oog voor de mens en een vaak stevige filosofische onderbouwing zich buigen over mentale problemen in de hedendaagse maatschappij.

Stijn Vanheule verdiepte zich als wetenschapper en therapeut in de wereld van de psychose. Daarover schreef hij een bijzonder toegankelijk en sympathiek boek, waarin hij uitlegt hoe we een beter begrip kunnen ontwikkelen van wat een psychose is en hoe het is om dat te ervaren. In de geest van Lacan vat hij psychose op als een verlies aan taal en betekenis (vaak getriggerd door traumatische ervaringen of breukvlakken in iemands leven) waardoor de realiteit zijn normale structuur verliest. Het gat wat daardoor ontstaat vult de geest op met beelden en wanen.

Met zijn heldere uitleg maakt Vanheule goed inzichtelijk waarom we het zo lastig (en eng) vinden om om te gaan met het verschijnsel psychose. Zoals degene die erin gevangen zit zich niet meer in normale taal kan uitdrukken, ontbreekt het ons als omgeving ook aan woorden om (opnieuw) verbinding te leggen. Daarmee is het makkelijk om te concluderen dat de ‘psychoot’ gek en onbereikbaar is.

Vanheule moedigt zijn lezers dan ook aan om te zoeken naar vormen van communicatie en expressie die wél werken. Vaak kunnen we die vinden in kunst. Daarmee opent hij een deur (en eigenlijk stond die deur natuurlijk al de hele tijd open) naar de rest van de maatschappij. Slechts weinigen ervaren een psychose, maar de grote meerderheid van de mensen ervaart wel eens een gebrek aan zin en betekenis. Precies daarom is een psychose zo gek niet.

Stijn Vanheule, Waarom een psychose niet zo gek is. LannooCampus.

Toegegeven, dit is geen filosofieboek. Wat het wel is, laat zich niet zo makkelijk definiëren. Het bevat (pop-)muziekgeschiedenis, persoonlijke ervaringen, een inkijkje in het Amsterdam van de tweede helft twintigste eeuw. Maar bovenal is het een biografie (Concerto is geen persoon, maar absoluut een lévende plek) van de meest bekende platenzaak van Amsterdam. Een plek waar ik persoonlijk ook bijna twintig jaar warme herinneringen aan koester. Genoeg reden om er een blog aan te wijden, dunkt me.

Schrijver en historicus Ewoud Kieft werkte zelf enkele jaren bij Concerto en was de aangewezen persoon om de rijke geschiedenis van deze winkel op papier te zetten – dit ter gelegenheid van het 65-jarig bestaan dat afgelopen jaar werd gevierd. Die periode markeerde een revolutie in de popmuziek en kende bovendien tal van ingrijpende maatschappelijke ontwikkelingen die de loop van de popgeschiedenis mede vorm gaven.

Daardoor is de geschiedenis van Concerto bijzonder veelzijdig en vooral erg enerverend. Kieft rijgt grote ontwikkelingen uit de geschiedenis soepel aan die uit de muziek en verhaalt daarover vanuit het perspectief van vaste bezoekers en oude werknemers die de winkel zijn
karakter gaven.

Voor wie de winkel kent, leest het als een feest der herkenning. Wie er nog nooit een stap binnen heeft gezet, kan zich alsnog met enorm plezier verdiepen in de fraaie verhalen die het boek bevat. (Ik behoor dus tot die eerste groep; het overgrote deel van de cd’s in mijn woonkamer komt bij Concerto vandaan.)

Maar het boek viert niet alleen; het waarschuwt ook. Concerto vierde zijn jubileum in een periode waarin het voor het eerst in zijn bestaan gedwongen moest sluiten, vanwege een pandemie. Dichterbij een faillissement kwam de winkel niet eerder en dat terwijl het de muziekmarkt online alleen maar groeit. En dan komt toch de filosofie nog even om de hoek kijken: wat heeft meer waarde? Een streampje op Spotify vanaf je telefoon of een ronde schijf van plastic of vinyl die je na een halfuur zoeken uit een houten bak vist?

Ewoud Kieft, Concerto. De Bezige Bij.

In 2004 publiceerde Christine Otten een roman over de Last Poets, de befaamde groep dichters die eind jaren zestig naam maakte als een belangrijke kunstzinnige stem van de Civil Rights Movement. Het is een gefictionaliseerde verzameling verhalen, gebaseerd op uitgebreid onderzoek en gesprekken met sleutelfiguren in en om de groep, die dwars door de tijd springt, van de vroege jaren vijftig tot de maanden kort na 9/11, toen Otten het boek schreef.

En hoewel er sindsdien twintig jaar verstreken zijn, is het boek geen dag verouderd. Sterker nog, in het licht van BLM-beweging lijkt het nu alleen maar aan relevantie te hebben gewonnen. Des te meer omdat het boek toont hoe lang de strijd voor gelijke rechten al duurt en hoe zwaar die is geweest. Hoe individuele belangen, verschillende politieke visies en persoonlijk leed in de weg hebben gestaan van de gedroomde revolutie.

Vrolijk is het boek dus niet. Meeslepend en sfeervol wel. Ottens stijl sluit nauw aan bij die van de Last Poets; ze vertelt beeldend, rauw en met sterk gevoel voor vertraging en versnelling. Daarmee vallen vorm en inhoud sterk samen. Dat kan soms verwarrend zijn, maar dit boek is duidelijk niet bedoeld om helderheid te scheppen. Het leest juist precies als dat wat het is: herinneringen van een grote groep mensen, gekleurd en gefragmenteerd, maar als geheel een prachtig en kleurrijk mozaïek.

Christine Otten, De laatste dichters. Atlas Contact.

Zoals er veel filosofen zijn die graag een scherp onderscheid maken tussen de wijsbegeerte en andere (exacte) wetenschappen, zijn er ook enkelen die juist het verschil liever zien verdwijnen. Pouwel Slurink is er daar een van. In zijn boek Aap zoekt zin stelt hij dat filosofen (en maatschappij- en geesteswetenschappers in bredere zin) de evolutietheorie graag accepteren als theoretisch model, maar geen oog hebben voor fundamenteel verklarende waarde ervan.

Een sterkere integratie van de biologie en filosofie kan echter behoorlijk veel van onze levensvragen (waarom bestaan we? wat is goed en kwaad? wat is het verschil tussen natuur en cultuur?) inkaderen en er zelfs een antwoord op geven. Niet dat daarmee onze zoektocht naar wie we zijn en wat we willen voor eens en voor altijd is beantwoord; dergelijke vragen zullen we altijd blijven stellen als resultaat van een evolutionair proces dat ons onder meer van een zelfbewustzijn heeft voorzien.

Dergelijke benaderingen raken meer in zwang en proberen filosofische gedachten een stevig fundament in de werkelijkheid te geven, maar ook die lastige scheiding tussen subject en object, mens en natuur, die door de Westerse filosofie zo innig wordt omarmd, op te heffen. Met wisselende mate van succes, overigens; Harari scoort er wereldhits mee, maar de Nederlandse filosoof Wouter Oudemans gaf zich in zijn vorig jaar verschenen boek Moeder natuur over aan een wat al te cynisch, reductionistisch en eurocentrisch wereldbeeld (in de strijd om te overleven is het gerechtvaardigd om de eigen cultuur te beschermen tegen andere culturen).

Slurink bewandelt een tussenweg. Hij verklaart eerder dan dat hij normen stelt en als je wordt overvallen door een vlaag van cynisme of een sterk gevoel van nietigheid, dan helpt zijn nuchtere en luchtige toon je daar wel doorheen.

Tijdens de eerstvolgende Filosofische Matinee op 12 december heb je de kans om met Pouwel Slurink in gesprek te gaan over zijn boek.

Pouwel Slurink, Aap zoekt zin. ISVW Uitgevers.

In zijn meest recente boek zet Paul van Tongeren uiteen wat zijn missie als Denker des Vaderlands is: mensen laten nadenken. Hoewel het boekje op eerste gezicht over vriendschap gaat, poogt Van Tongeren in feite aan de hand van een klassieke filosofische vraag – wat is vriendschap? – te laten zien waar het in de filosofie om gaat.

Nadenken is daarbij een essentieel en tweeledig begrip. In de eerste plaats duidt het op de onmogelijkheid om geheel origineel te willen zijn; filosofie is een traditie van vragen en antwoorden door een alle denkers die ons voorgingen en die ons denken daarmee gevormd hebben. Ons denken volgt anders gezegd altijd op dat van anderen; het komt erna.

Verder geeft Van Tongeren aan dat filosofie procesmatig en daarmee nooit af is. Het denken blijft altijd doorgaan. Antwoorden op bestaande vragen roepen nieuwe vragen op, waarmee het verlangen naar een definitief antwoord ijdel is. Daarin onderscheidt filosofie zich van de wetenschap, die zich op het feitelijke beroept. Daarin schuilt ook een waarschuwing: de filosofie wil zich nog wel eens van het feitelijke losweken en zich louter op het ideale richten. 

Tot zover nog geen woord over vriendschap in deze bespreking. Is dat onderwerp dan bijzaak? Zeker niet, want Van Tongeren neemt ons aan de hand en leidt de lezer soepel door tweeduizend jaar nadenken over vriendschap mee. Een fraai weefsel waarin hij een benadering van de ware vriendschap geeft – met de waarschuwing dat geïdealiseerde vriendschap ons kan vervreemden van de werkelijkheid van de gewone vrienden om ons heen.

Tijdens het eerstvolgende Filosofische Diner op 3 november, heb je de kans om met Paul van Tongeren in gesprek te gaan over zijn boek.

Paul van Tongeren, Doodgewone vrienden – nadenken over vriendschap. Boom Filosofie.