Vuurwerk Filosofie

Zoals er veel filosofen zijn die graag een scherp onderscheid maken tussen de wijsbegeerte en andere (exacte) wetenschappen, zijn er ook enkelen die juist het verschil liever zien verdwijnen. Pouwel Slurink is er daar een van. In zijn boek Aap zoekt zin stelt hij dat filosofen (en maatschappij- en geesteswetenschappers in bredere zin) de evolutietheorie graag accepteren als theoretisch model, maar geen oog hebben voor fundamenteel verklarende waarde ervan.

Een sterkere integratie van de biologie en filosofie kan echter behoorlijk veel van onze levensvragen (waarom bestaan we? wat is goed en kwaad? wat is het verschil tussen natuur en cultuur?) inkaderen en er zelfs een antwoord op geven. Niet dat daarmee onze zoektocht naar wie we zijn en wat we willen voor eens en voor altijd is beantwoord; dergelijke vragen zullen we altijd blijven stellen als resultaat van een evolutionair proces dat ons onder meer van een zelfbewustzijn heeft voorzien.

Dergelijke benaderingen raken meer in zwang en proberen filosofische gedachten een stevig fundament in de werkelijkheid te geven, maar ook die lastige scheiding tussen subject en object, mens en natuur, die door de Westerse filosofie zo innig wordt omarmd, op te heffen. Met wisselende mate van succes, overigens; Harari scoort er wereldhits mee, maar de Nederlandse filosoof Wouter Oudemans gaf zich in zijn vorig jaar verschenen boek Moeder natuur over aan een wat al te cynisch, reductionistisch en eurocentrisch wereldbeeld (in de strijd om te overleven is het gerechtvaardigd om de eigen cultuur te beschermen tegen andere culturen).

Slurink bewandelt een tussenweg. Hij verklaart eerder dan dat hij normen stelt en als je wordt overvallen door een vlaag van cynisme of een sterk gevoel van nietigheid, dan helpt zijn nuchtere en luchtige toon je daar wel doorheen.

Tijdens de eerstvolgende Filosofische Matinee op 12 december heb je de kans om met Pouwel Slurink in gesprek te gaan over zijn boek.

Pouwel Slurink, Aap zoekt zin. ISVW Uitgevers.

In zijn meest recente boek zet Paul van Tongeren uiteen wat zijn missie als Denker des Vaderlands is: mensen laten nadenken. Hoewel het boekje op eerste gezicht over vriendschap gaat, poogt Van Tongeren in feite aan de hand van een klassieke filosofische vraag – wat is vriendschap? – te laten zien waar het in de filosofie om gaat.

Nadenken is daarbij een essentieel en tweeledig begrip. In de eerste plaats duidt het op de onmogelijkheid om geheel origineel te willen zijn; filosofie is een traditie van vragen en antwoorden door een alle denkers die ons voorgingen en die ons denken daarmee gevormd hebben. Ons denken volgt anders gezegd altijd op dat van anderen; het komt erna.

Verder geeft Van Tongeren aan dat filosofie procesmatig en daarmee nooit af is. Het denken blijft altijd doorgaan. Antwoorden op bestaande vragen roepen nieuwe vragen op, waarmee het verlangen naar een definitief antwoord ijdel is. Daarin onderscheidt filosofie zich van de wetenschap, die zich op het feitelijke beroept. Daarin schuilt ook een waarschuwing: de filosofie wil zich nog wel eens van het feitelijke losweken en zich louter op het ideale richten. 

Tot zover nog geen woord over vriendschap in deze bespreking. Is dat onderwerp dan bijzaak? Zeker niet, want Van Tongeren neemt ons aan de hand en leidt de lezer soepel door tweeduizend jaar nadenken over vriendschap mee. Een fraai weefsel waarin hij een benadering van de ware vriendschap geeft – met de waarschuwing dat geïdealiseerde vriendschap ons kan vervreemden van de werkelijkheid van de gewone vrienden om ons heen.

Tijdens het eerstvolgende Filosofische Diner op 3 november, heb je de kans om met Paul van Tongeren in gesprek te gaan over zijn boek.

Paul van Tongeren, Doodgewone vrienden – nadenken over vriendschap. Boom Filosofie.

Hoe kan een familiegeschiedenis samenvallen met de grote politieke en culturele ontwikkelingen van de negentiende en twintigste eeuw? Edmund de Waal, nazaat van de beroemde bankiersfamilie Ephrussi, beschrijft in De haas met de ogen van barnsteen het wel en wee van zijn voorvaderen. Door hun nauwe vervlechting met verschillende elites stonden zij telkens dichtbij sleutelmomenten in een periode van culturele bloei, maar ook onstuitbare jodenhaat.

De Waal beziet dit door het perspectief van een erfstuk: een vitrine met netsukes, kleine Japanse gebeeldhouwde gordelknopen. Hij volgt de wereldreis die deze verzameling aflegde van erfgenaam op erfgenaam en schetst daarmee een intiem beeld van de setting waarin zijn familie leefde én hoe de geschiedenis zich aan hen ontvouwde.

Maar de werkelijke kracht van het boek is dat de netsukes als metafoor dienen. Voor hoe we verhalen kunnen vertellen, wat onze plaats is in de geschiedenis en hoe het geheugen werkt. “Iets kwijtraken kan soms ook de ruimte scheppen om in te leven” stelt De Waal betekenisvol tegen het einde van zijn boek. Daarmee doelt hij er niet alleen op dat we niet teveel aan het materiële moeten hechten; maar ook dat het in de geschiedenis soms beter voor ons mentale welzijn om dingen te vergeten. 

Edmund de Waal, De haas met de ogen van barnsteen – een verborgen erfenis. De Bezige Bij.

In tijden van crisis gebeurt het al snel dat je je in eerdere eerdere tijden van crisis verdiept. Wellicht om er troost uit te putten? Het was toen ook niet makkelijk en toch sloeg men zich er doorheen? Ik weet het niet, maar in elk geval ging ik in hoog tempo en met een beklemmend gevoel van herkenning door Philipp Bloms boek Alleen de wolken heen.

Daarin wroet hij in de jaren tussen de Eerste en Tweede Wereldoorlog en reconstrueert hij op prachtige wijze twee decennia van voortdurende crisis. De kunst en cultuur van die periode vormen het kader van waaruit hij alle grote ontwikkelingen in het westen duidt – van technologische stroomversnellingen tot aanzwellend antisemitisme en de opkomst van het nazisme.

Elk hoofdstuk beschrijft een jaar en zoomt in op een specifieke geschiedenis, zodat het hele boek leest als een prachtige mozaïek van het Interbellum. Kleine gebeurtenissen worden minutieus in grotere kaders geplaatst en telkens maakt Blom sprongen in de tijd om de afzonderlijke verhalen te binden. 

De grootste verdienste is dat het boek uiteraard eindigt met de opmaat van de Tweede Wereldoorlog, zonder dat Blom het daarheen schrijft. Het is ondankbaar maar verleidelijk om de jaren twintig en dertig te reduceren tot wat alleen maar kon uitmonden in de Holocaust; Blom weerstaat die verleiding. En dat is waar de beklemming opduikt; het zijn de herkenbare geschiedenissen van mensen in crisistijd die niet weten wat hen te wachten staat. Je betrekt het als vanzelf op de huidige tijd en vraagt je af: wat staat ons nog te wachten? 

Philip Blom, Alleen de wolken – Cultuur en crisis in het westen 1918-1938. De Bezige Bij.