Category: Het Filosofisch Diner

We verliezen de waarde van rituelen steeds meer uit het oog in een samenleving waar rationaliteit de boventoon voert en spiritualiteit op een zijspoor staat. Terwijl rituelen ons in staat stellen om grip te krijgen op wat groter is dan wij, om houvast te zoeken en om structuur te vinden waar die ontbreekt. Niet om controle te hebben over ons leven, maar juist om betekenis te vinden.

Tijdens een bijzondere editie van Het Filosofisch Diner op 4 mei hield theoloog Rikko Voorberg een vlammend betoog voor het (her)scheppen van rituelen. Rituelen ontstaan niet vanzelf, we moeten daar plaats voor maken en aandacht aan schenken. Het in bescherming voeden en laten groeien, omdat we ermee betekenis geven aan het ongemak in het leven – verlies, rouw, verdriet.

Geen beter moment om het daarover te hebben dan op 4 mei, een dag die in het tekens staat van het herdenken en die nationaal gedragen rituelen kent, die echter ook door tijd en omstandigheden veranderen. Zo werd Het Filosofisch Diner zelf een nieuw ritueel, een maaltijd rond de twee minuten stilte om acht uur. Vorm en inhoud vielen samen in een avond waar het herdenken activiteit en gespreksonderwerp tegelijk was.

Daar kwamen vervolgens mooie persoonlijke verhalen uit voort over de betekenis van rituelen, van het ervaren van de twee minuten stilte en het zingen van het Wilhelmus tot aan simpele alledaagse rituelen die de start of het einde van een dag markeren. Zo werd een thema dat we vaak als ingewikkeld en ongrijpbaar beschouwen tastbaar en invoelbaar. Een experiment dat slaagde, puur om het feit dat het werd uitgevoerd.

Op woensdag 30 maart kwam een select gezelschap mensen samen om eens en voor altijd de waarheid over complotdenkers boven tafel te halen. Wie zijn deze mensen die in werkelijk alles wel een kwaadaardige samenzwering vermoeden?

Toegegeven, zo ging het niet helemaal tijdens het meest recente Filosofische Diner. In tegenstelling tot complotdenkers zoeken we tijdens Filosofische Diners namelijk niet naar bevestiging van wat we al (denken te) weten, maar juist naar nieuwe vragen daarover. Dus was men het er weliswaar over eens dat complotdenkers weinig goeds bijdragen aan de wereld, over het hoe en waarom waren de meningen toch aardig verdeeld.

En daarom werden er kritische vragen gesteld bij het scherpe betoog dat Cees Zweistra hield, om aan te tonen dat complotdenkers bewust kiezen om een eigenlijk werkelijkheid te stichten, een die onze échte leefwereld schade berokkent. Want zijn het niet huist de omstandigheden in de wereld waarin de complotdenker is opgegroeid, die deze keuze voeden? En is het daarmee niet een specifieke groep mensen, die op welke manier dan ook zijn achtergesteld, waardoor ze radicaliseren? En valt er daarmee niet een vorm van begrip op te brengen, niet voor het complotdenken zelf, maar wel voor de achterliggende redenen?

Het is een moeilijk thema, zo werd wel duidelijk. Niet in de laatste plaats omdat het zo actueel, maar ook zo nabij is. Iedereen kent wel iemand die van tenminste één complot overtuigd is. En niemand schildert zijn naaste graag als kwaadaardig af. Dus zoeken we toch graag naar het goede in de mens, zelfs als die in een andere waarheid leeft dan wij…

Feminisme gaat over vrijheid en onafhankelijkheid. Het bepleit dat de vrouw haar eigen keuzes maakt in een praktijk die niet door mannen wordt gedomineerd. Dat inzicht deed ik op tijdens Het Filosofisch Diner van vorige week, dat thematisch vooruitliep op Internationale Vrouwendag, die vandaag wereldwijd gevierd wordt.

De Leidse filosofe Nathanja van den Heuvel liet zien dat in een wereld die we als bijzonder mannelijk kennen, die van het voetbal, vrouwen toch vrijheid ervaren. Ze worden er doorgaans streng langs een meetlat gelegd, krijgen zwaar onderbetaald ten opzichte van hun mannelijke medesporters en ontvangen lang zoveel erkenning niet; waarom al die offers voor een spelletje voetbal?

Precies omdat het een spelletje is, betoogde Van den Heuvel, gelden er andere waarden en regels dan in de echte wereld. Wat in de echte wereld belangrijk is – status, geld, gezondheid, sociale banden – speelt in de spelwereld geen rol. De offers voelen niet als offers; en op het moment dat vrouwen voetballen bevinden ze zich buiten het patriarchaat. Zelf vergeleek Van den Heuvel het treffend met haar ervaring van het voorgerecht dat ze net had gehad: een subliem kopje soep, dat zo fijn smaakte dat al het andere op de wereld er even niet meer toe deed.

Een interessante bevinding die op hele diverse terreinen geldigheid kan hebben. Niet alleen voor vrouwen, maar ook voor de queer community, mensen van kleur en zoveel andere groepen die vandaag de dag een emancipatiestrijd voeren. Is het ook een definitieve oplossing voor  de stelselmatige onderdrukking of uitsluiting van bepaalde groepen? Dat niet, vermoed ik… maar wel een begin van verzet. Dus: vier Internationale Vrouwendag op speelse wijze!

Wat is vriendschap? Het is frappant dat deze klassieke en oeroude vraag blijft prikkelen; dat is waarschijnlijk mede omdat we een bevredigend of in elk geval sluitend antwoord nooit zullen vinden. Desondanks blijven we de vraag vol goede moed en hoop op nieuwe inzichten stellen.

Dat blijkt wel uit Het Filosofisch Diner van november dat aan deze vraag was gewijd. Het was de best bezochte editie ooit (!), hoewel niet alleen het thema, maar ook de spreker aan de hoge opkomst zal hebben bijgedragen. Paul van Tongeren, sinds een half jaar bekroond met de titel Denker des Vaderlands, publiceerde onlangs een boek over vriendschap en was bereid een poging te doen om dat tijdens Het Filosofisch Diner kort te reproduceren.

Van Tongeren liet zich gidsen door twee filosofen op wiens gebied hij een expert is – Aristoteles en Nietzsche – aangevuld met anderen uit de geschiedenis van de westerse filosofie die hun duit in het zakje van de vriendschap hadden gedaan. Heel in het kort (en dan doe ik zijn verhaal toch wat geweld aan) bevatte zijn pleidooi een waarschuwing en een aanmoediging: wees voorzichtig om niet te veel te denken over vriendschap, want daarmee riskeer je dat je een ideaal schept van de ware vriend, die nooit in werkelijkheid kan bestaan; maar laat dat er er niet van weerhouden om toch over vriendschap na te denken, want dat denken ontstaat vanzelf.

Die boodschap was lastiger te verteren dan de heerlijke maaltijd die vervolgens op tafel kwam, want wij hunkeren nou eenmaal naar antwoorden – naar weten in plaats van denken. De zoektocht werd bijna tastbaar, er hing iets ongrijpbaars in de lucht. Hoe kan dat nog worden gevangen of verwerkt?

Gelukkig was daar de nieuwe huis-singer-songrapper Benjamin Fro, die met een paar liedjes geschreven over, voor en met zijn eigen vrienden het thema in geluid en woord wist te belichamen. Antwoorden waren er nog steeds niet, maar iedereen wist dat het goed zat.

Het klimaat verandert, de poolkappen smelten, diersoorten sterven uit, tropische regenwouden branden af. Het zijn geen vrolijke berichten die we dagelijks lezen in de krant, die los van boosheid, verdriet of zorg ook de vraag oproepen: ‘wat kan ik daar nou eigenlijk aan doen?’ Met die vraag opende Henk Oosterling afgelopen woensdag zijn pleidooi voor een eco-emancipatie en het antwoord liet hij er vrij snel op volgen: veel meer dan je denkt.

De crux zit hem er volgens Oosterling in dat we de wereld om ons heen vanuit een diep verankerd lineair, pyramidaal perspectief bekijken. Daarin gaat macht maar twee kanten op (top-down of bottom-up) en worden veranderingen teweeggebracht in hiërarchische ketens. Zo bezien maakt het dus niets uit voor het klimaat of ik meer of minder vlees eet, of de auto een dag laat staan. Dat leidt vanzelf tot doemdenken en apathie.

Veel beter is het om een nieuwe blik op de wereld te werpen, en deze als een circulair netwerk te beschouwen. Daarin zijn verschillende handelingsniveaus (het persoonlijke, het maatschappelijke middenveld, die van hogere politieke en financiële macht en de gehele wereld) integraal met elkaar verbonden. Zo bezien werkt dus alles wat je als persoon doet door op andere niveaus. Net zo goed als politieke beslissingen ook uitwerking hebben op handelingen in ons dagelijks leven.

Is dat de geheime sleutel om de deur naar de oplossingen van de gehele klimaatproblematiek open te zetten? Helaas niet. Maar er ligt wel een vruchtbare bodem in Oosterlings denkwijze en met name, zoals hij in de loop van de avond meerdere malen onderstreepte, een hele duidelijke praktische oproep: doe er wat aan! Zet een eerste stap en blijf vervolgens lopen.