Category: Het Filosofisch Diner

Categories
Column Het Filosofisch Diner

Kwamkwammertijd

De zomer- en vakantieperiode noemen we graag de komkommertijd; weinig te doen, weinig te melden, zodat de kranten uit ballorigheid maar verslag gaan doen van zaken die normaal nooit de voorpagina zouden halen. Alleen de komkommertelers zouden het traditioneel druk hebben in deze periode, waarin komkommers oogstrijp zijn, zo wil het verhaal.

Maar komkommers zijn tegenwoordig het hele jaar door te krijgen en ook de media zenden aan de lopende band verontrustende berichten uit. Een vallend kabinet, branden op Maui, op Griekse eilanden en op een vrachtschip ten noorden van de Wadden, maar ook de ondergang van een bekend merk voor elektrische fietsen verdrongen elkaar deze zomer op de voorpagina's van de kranten, terwijl dagelijks verslag wordt gedaan van de oorlog in het oosten van het Europese continent. Zaken die los van hun directe nieuwswaarde duiden op grote mondiale veranderingen of crises, op het gebied van economie, technologie, klimaat en politiek.

Komkommertijd heeft als begrip een wat negatieve connotatie. We zien het als een periode van leegte, waarin, ik zei het al: weinig te doen en te melden is - goed voor vakantie, maar ook voor weinig anders. Dat lijkt mij niet terecht. De leegte van de komkommertijd maakt ruimte voor andere gedachten, geeft tijd om te reflecteren. Komkommertijd kan dus heel goed filosofische tijd zijn. Even niet rennen, maar stilstaan, even geen richting zoeken, maar een beetje dwalen. Zeker in de huidige maatschappij is voldoende komkommertijd eigenlijk onontbeerlijk - Joke Hermsen wijdde al talloze essays en artikelen aan onze beleving van tijd en de rol van vertraging.

Doe dat rond de tafel met een lekker hapje eten erbij - brood met tzatziki, gepeperde Thaise salade met gekneusde komkommer, zoetzure komkommer met kruidnagel zoals mijn oma het maakte, om maar wat voorbeelden te noemen - en je hebt een Filosofisch Diner. Laten we van de komende herfst dus wél komkommertijd maken! Meld je aan voor het eerstvolgende diner op 13 september en vind de ruimte voor het denken.

Categories
Het Filosofisch Diner Leestip

Rebecca Buxton & Lisa Whiting – De filosofes

De filosofische canon is in beweging. In de bredere maatschappelijke context van een nieuwe waardering en erkenning voor mensen die in de geschiedenis naar de marge zijn gedrukt, ontstaat ook in de filosofie meer aandacht voor deze groepen. Niet-westerse filosofie wordt herontdekt, queer manieren van denken omarmd en de rol van vrouwen in het denken krijgt ook een plaats.

Dat gaat allemaal niet vanzelf. De Engelse filosofes Rebecca Buxton en Lisa Whiting besloten tot de uitgave van een boek waarin ze twintig vrouwelijke denkers uitlichten. In korte schetsen wordt van elk van deze denksters de biografie aan hun denken gekoppeld. Vaak blijkt daaruit dat deze vrouwen hun plek in de geschiedenis moesten afstaan aan een man of dat hun denken in de Westerse academie afgedaan werd als onwetenschappelijk mystiek, terwijl hun gedachtegoed met graagte werd overgenomen.

De filosofes bevat een handvol denksters uit meer dan twee millennia en van over de hele wereld. Daarmee is de selectie gelijk al bijzonder beperkt, zo blijkt ook wel uit de uitgebreide namenlijst van filosofes die ook de moeite waard zijn om te bestuderen, maar aan wie geen artikel gewijd is. Ook voor inhoudelijke diepgang biedt het boek (helaas) weinig ruimte. Dat hebben de initiatiefneemster ondergeschikt gemaakt aan de boodschap: laten we aan meer vrouwelijke denkers een podium geven. Het boek is dus geen afgerond geheel, geen nieuwe canon, maar een breekijzer om bestaande structuren open te breken. En daartoe biedt het zeker inspiratie.

Rebecca Buxton & Lisa Whiting, De filosofes. Lontano.

Categories
Het Filosofisch Diner Leestip

Bruno Latour – Waar ben ik?

Het is inmiddels een jaar geleden dat de laatste maatregelen tegen Covid-19 werden opgeheven en dat betekent voor de meesten onder ons ‘terug naar normaal’. Hoewel we ons kunnen (en moeten) afvragen of ‘terug’ en ‘normaal' wenselijke categorieën zijn. De Franse denker Bruno Latour wijdde er het op een na laatste boek aan dat verscheen voor zijn dood, afgelopen herfst.

Latour vergelijkt de impact van de lockdown met Die Verwandlung van Kafka. Net zo plotseling als hoofdpersoon Gregor Samsa zich daarin in een ander lichaam bevindt, zijn ook wij wezenlijk veranderd. In Kafka’s verhaal blijft Gregors omgeving hem behandelen vanuit menselijk perspectief, wat uiteindelijk tot zijn dood leidt; Latour bepleit dat we de wereld verkennen vanuit ons nieuwe perspectief, dat hij ‘aards’ noemt en dat niet ten koste gaat van het niet-menselijke.

Hij voert de lezer mee in een ‘filosofische fabel’ en laat zien hoe de lockdownervaring ons kan leren een nieuwe plek te vinden op aarde en een manier om de klimaatcrisis te bezweren. Ook op deze planeet zitten we namelijk in lockdown; slechts een bijzonder klein deel van de aarde is bewoonbaar (de ‘kritische zone’, van net onder het aardoppervlak tot enkele kilometers erboven) en om daarin te kunnen blijven bestaan, zullen we ons moeten realiseren wat de grenzen zijn aan ons handelen en aan de hand daarvan vervolgens keuzes maken over wat we wel en niet kunnen doen.

Waar ben ik?, de vraag uit de titel van het boek, heeft daarmee betrekking op de vervreemding die we ervaarden toen we begin 2020 opeens massaal ons huis opnieuw moesten gaan ontdekken terwijl we grotendeels afgesloten waren van de buitenwereld. Het nieuwe perspectief voelde ongemakkelijk, maar bood ook een kans op reflectie. Het is een vraag die we dus ook moeten stellen als het om de klimaat gaat. Waar ben ik? Waar leef ik? Waarvan leef ik? En hoe bevind ik me temidden van mijn omgeving?

Latour schrijft compact en soms cryptisch over deze vragen, dus aandachtig lezen is vereist. Hij verweeft abstracte verhandelingen met persoonlijke anekdotes, verstopt overal geestige opmerkingen en gebruikt veelvuldig metaforen. En toch rijst uit het geheel een glasheldere boodschap op: we zijn veranderd en moeten in onze nieuwe gedaante verder!

Bruno Latour, Waar ben ik? Lockdownlessen voor aardbewoners. Octavo publicaties.

Categories
Het Filosofisch Diner

Wie denken we dat we zijn?

Wie denken we dat we zijn? Dat was de leidende vraag tijdens het laatste Filosofische Diner van dit seizoen. Nu we in het tijdperk zijn beland waarin de mens een doorslaggevende factor is geworden in de ontwikkeling van klimaat en natuur op onze planeet, is dat een essentiële vraag om te beantwoorden, betoogde ecoloog en filosoof Matthijs Schouten.

Voor een tot op de laatste plek gevulde zaal ging hij vervolgens in op wie de mens kan zijn, en hoe dat zijn relatie met de overige natuur bepaalt. Vanuit de westerse traditie beschouwt de mens zich als heerser over de natuur, de kroon op de schepping; het christendom bracht de notie van een rentmeesterschap naar voren, ofwel het idee dat de natuur aan de mens is gegeven om haar te gebruiken, maar er ook voor te zorgen.

Dat zijn noties die diep geworteld zijn in het denken in de westerse maatschappij volgens Schouten, maar voor een duurzame relatie met de natuur zullen we onszelf op een andere manier moeten definiëren. Daarom introduceerde hij ook de zelfbeelden van de mens als partner van en als participant in de natuur - beide ontleend aan oosterse denkwijzen.

Het was een buitengewoon inspirerende avond, waarbij Schouten de deelnemers vroeg te bespreken tot welke verhouding zij zich ten overstaan van de natuur begrepen - om vervolgens kritisch door te vragen of zij daar ook naar handelden. Dat was natuurlijk de hamvraag; we kunnen wel een antwoord formuleren op de vraag wie we dénken dat we zijn, maar we zijn het pas als ons gedrag daarmee ook in overeenstemming is. Ligt daar dan de sleutel tot een duurzame toekomst?

Categories
Het Filosofisch Diner

Grenzeloze filosofie

In de jaren zestig hebben de filosofie en het denken in het algemeen een tik van de molen gekregen. Denkers als Derrida en Foucault hebben laten zien dat het formuleren van normen vooral een uitdrukking is van machtsverhoudingen. Wie binnen de norm valt, heeft de touwtjes in handen, wie erbuiten valt, niet. Dat heeft geleid tot golven van protest, de roep om emancipatie van minderheden en een groeiend verzet tegen macht en autoriteit over de hele breedte van het politieke spectrum - in een term samengevat: culture wars

Is het erg dat de filosofie gek is geworden, vroeg Gijs van Oenen zich vorige week af tijdens Het Filosofisch Diner. Dat niet, meende hij, maar je kunt je wel afvragen of de daaruit voortkomende strijd om emancipatie ooit tot een bevredigend en zinvol einde kan komen. Dat bleek een prikkelende stelling te zijn.

Volgens Van Oenen schuilt er een tragiek in het strijden tegen heersende normen, zoals dat tegenwoordig onder de noemer identiteitspolitiek zo sterk gebeurt. Het winnen van de strijd betekent tegelijk het wegvagen van de legitimiteit ervan - de kern van de strijd is immers niet het instellen van een nieuwe norm, het creëren van een dominante groep, maar het afzetten tegen de bestaande norm.

Het problematische van deze filosofie, bleek ook tijdens deze avond, is dat ze uiteindelijk altijd zichzelf als onderwerp neemt en zichzelf onderuit poogt te halen. Het ging tussen deelnemers over de vraag waar het verschil ligt tussen het persoonlijke en het politieke, tussen theorie en praktijk, en in het gesprek daarover werd juist de onvermijdelijke versmelting van die gebieden duidelijk. Filosofie (of was het dat wel?) op het scherpst van de snede. Dat het daarin lastig, zo niet onmogelijk, is om te zoeken naar gemeenschappelijke grond, biedt weinig hoop op een goed verloop van de culturele veldslagen.

Categories
Het Filosofisch Diner Leestip

Gijs van Oenen – Culturele veldslagen

Michel Foucault krijgt tegenwoordig vaak het verwijt de weg te hebben bereid voor de felle strijd tussen verschillende groepen aan beide zijden van het politieke spectrum. Zijn denken over macht en taal en zijn analyse van het onderscheid tussen normaliteit en waanzin, tussen het rationele en het irrationele, hebben het vooruitgangsdenken gesloopt en identiteit vervormd tot een construct van onderdrukte eigenschappen. Zo leest Susan Neiman het in elk geval in haar recente essay Left ≠ woke.

Het klopt inderdaad dat in de huidige clash tussen links en rechts in de strijd om erkenning en emancipatie van verschillende (al dan niet zelfbenoemde) minderheden weinig reden is om te hopen op enige toenadering. Maar Neiman doet de Franse filosoof wel tekort. Dat blijkt in het (net eerder verschenen) boek Culturele veldslagen. Daarin onderzoekt Gijs van Oenen de filosofische horizon waarbinnen we de hedendaagse identiteitspolitiek en de langer lopende ‘culture wars’ moeten plaatsen.

Hij herleidt die enerzijds inderdaad tot Foucault, maar eveneens tot Derrida en andere Franse (post)-structuralistische denkers, verzameld onder de noemer ‘Theorie’, die in de jaren zestig de filosofie binnenstebuiten keerden en de rol van taal als machtsinstrument blootlegden. Anderzijds graaft hij verder terug in de tijd: hij laat zien hoe de moderne notie van cultuur zijn oorsprong heeft in de periode rond de Eerste Wereldoorlog en de in die tijd ontwikkelde opvattingen over marxisme en de klassenmaatschappij.

Die twee belangrijke ontwikkelingen in het denken vormen een reactie op het wegvallen van de traditionele burgerlijke identiteit. Want wie en wat is de mens dan in de moderne maatschappij? Daarop kan niet langer een eenduidig antwoord bestaan. Dit leidt tot verschillende golven van emancipatie, maar ook tot getouwtrek tussen links en rechts over wie het recht van spreken heeft – waarbij beide kanten (onbedoeld) de afkeer delen van het zich als ideologisch neutraal en tolerant presenterende (neo)-liberalisme.

Taal en identiteit zijn tot wapen geworden, is de terechte conclusie van Van Oenen. Dat is reden tot zorg, omdat de identiteitspolitieke strijd op scherp staat zonder uitzicht op een staakt-het-vuren. Dat is echter geen reden om Foucault en zijn tijd- en landgenoten af te schrijven – zij dragen immers geen schuld. Sterker nog, in hun filosofie van deconstructie en verzet schuilt mogelijk een andere weg; niet vooruit, zoals Susan Neiman bepleit, maar wel naar andere maatschappelijke machtsverhoudingen. Zo onaantrekkelijk is dat toch niet?

Tijdens het eerstvolgende Filosofische Diner op 3 mei, heb je de kans om met Gijs van Oenen in gesprek te gaan over zijn boek.

Gijs van Oenen, Culturele veldslagen – Filosofie van de culture wars. Boom Filosofie.

Categories
Het Filosofisch Diner

Mag verschil er zijn?

Lonneke van Heugten schreef live een poëtische reflectie tijdens Het Filosofisch Diner van 5 april

Top zwaar

Waarderen van verschil in opleidingsniveau
Waard & eren
Waar deren we ons aan in deze discussie?
Want was je van stand met weinig verstand, dan kon je lekker een kwartje blijven.

Nu loopt het uit de hand.
Het is druk aan de bovenkant.
Er ligt druk op schouders
en overbezorgde ouders, de maatschappij topzwaar,
straks vallen we om
De schoolbanken zitten vol en de kroegen zijn leeg
en wie rijk is op Insta, is toch echt niet dom?
Terwijl kansen in scholing voor iedereen stegen, is waardering van talenten lager gebleven.
Minderwaardigheidsgevoelens lopen hoog op en de zorg lijdt er onder.
Het verheffen, krampachtig nagestreefd, heeft bepaalde intelligentie uit beroepen gezeefd.

We geloven in gelijk en negeren verschil, het lijkt onverschillig,
maar het doet ons toch veel.

“Vind je papa en mama allebei even lief?”
Het kindje antwoord: “Anders-even.”

Wat is jouw niveau?
In het Duits, vertelde een vent,
is voor ‘denkniveau’
geen equivalent.

Wat is nodig, op welk moment:
intelligentie, vaardigheden?
Wat maakt intelligentie een bepalende kwaliteit in indeling van mensheid?
Het leek zo gelijkwaardig, zelfs zachtaardig,
want meten is weten
en als het objectief getest kan worden zal het wel iets betekenen?
Maar de betekenis van ‘hoog’ en ‘laag’ loopt spaak.
Want: bevlogenheid, nieuwsgierigheid, interesse, passie, ze zijn geen bevlieging! Minder meetbaar, maar zo veel meer raak.

Het waarderen van kúnnen in plaats van denken (ook het kunnen denken is een kunnen), heft dat disbalans op?
Mogen we onszelf dat gunnen?

De zuilen zijn verbrokkeld,
veel obstakels verwaaid,
doorstroming bestaat
en denken in kansen is opgelaaid
Maar wat is die stroom?
Wie sluit ons aan
op dit mensbeeld
Wie helpt ons weer uit de droom?

Want we stijgen op ladders
tot in bubbels van gelijkgestemden
We stijgen en stijgen extremer,
verschillen ons verder,
afgepeld tot mening en diploma en wat dies nog meer zij
Tot we het mede-menselijk zíj́n,
zijn verleerd.

Ach de schaarste lost het op!
De wet van de markt
De boer rijk
De academicus arm
Ik weet, het is veel diffuser maar dit heeft z’n charm
En straks als AI het voor het zeggen heeft,
spreken we voor onszelf niet meer, is het klaar met dat overgewaardeer,
komt de waarde niet uit opleidingsbeleggen,
maar uit menselijke nabijheid,
weer.

Categories
Het Filosofisch Diner

Vechten voor democratie

Waarom zouden we vechten voor democratie? Ewoud Kieft wist het antwoord wel, tijdens Het Filosofisch Diner waar deze vraag centraal stond. Omdat democratie de beste staatsvorm is, die tot nu toe is bedacht. Een staatsvorm die recht doet aan de veelvuldigheid van stemmen waaruit de samenleving bestaat. En waarin we het bovendien niet met elkaar eens zijn.

Maar Ewoud maakt zich zorgen over de democratie, zo geeft hij aan. Het vertrouwen in de democratie verdwijnt en als we zoeken naar wat democratisch is, wijzen we bij voorkeur naar haar tegendeel, alleenheersers of autocraten. Frappant genoeg zijn dat ook juist degenen die graag benadrukken dat ze democratisch aan de macht zijn gekomen. Van Bolsonaro en Trump tot Poetin en Xi Jinping: allemaal hebben ze lak aan de liberale democratie, maar wijzen er graag op dat zo een meerderheid van stemmen zijn verkozen.

Zo bezien is de democratie heeft de democratie toch een sterkere aantrekkingskracht dan we vaak denken, beredeneert Ewoud. Alleen doen de alleenheersers de democratie geen recht; ze ontkennen het pluralisme en houden graag vast aan een sprookje over een specifiek doel waarvoor hun volk is uitverkoren.

En juist daarom moeten we vechten voor democratie. Om te laten zien dat ze geen onbereikbare fantasie vertegenwoordigt, maar juist een hele tastbare realiteit. Waarin geen harmonie wordt nagestreefd, maar waarin conflict een plaats krijgt. Zodat vechten geen handgemeen is, maar een politieke strijd, die op lange termijn zou moeten leiden tot een vreedzame samenleving.

Categories
Het Filosofisch Diner

De bekering tot het inconsequentialisme

We zijn als mens geneigd tot hokjesdenken. Dat zal evolutionair bepaald zijn; om je staande te houden in een wereld vol gevaren is het handig om je omgeving te categoriseren. Je abstraheert van een concreet gevaar naar een aspect daarvan – een grommend geluid? Dat moet een roofdier zijn. Slim, maar het nadeel ervan is dat we zo van het hokjesdenken zijn gaan houden, dat we niet meer zonder lijken te kunnen.

En dat is lastig wanneer we denken over goed en fout of de zin van het leven. Millennia aan filosofisch denken tonen aan dat we nooit tot een systeem van denken kunnen komen dat het geheel van de werkelijkheid kan onderbrengen. Hetzelfde geldt overigens evengoed voor de exacte wetenschappen, waarin ook altijd een klein stukje ontsnapt aan wetten en categorieën.

Op zich is dat geen nieuws, maar filosoof Frank Meester besloot het tot uitgangspunt te nemen in een filosofie van het inconsequentialisme. Hoe deze nieuwe stroming in elkaar steekt, legde hij uit tijdens Het Filosofisch Diner. De belangrijkste vraag hiervan is: hoe leid ik een goed leven in de wetenschap dat het me nooit zal lukken een goed leven te leiden? Een interessant vraag en volgens Meester een die een heel pragmatisch antwoord verdient: gewoon door het te proberen.

Dat mensen trouwens toch wel behoefte hebben aan iets van een denkkader, bleek wel tijdens het diner. Dat we geen perfecte wezens zijn, daarin konden alle deelnemers wel meekomen. Maar om dat nou als uitgangspunt voor een filosofische theorie te nemen… De vraag rees of we onszelf daarmee niet te kort doen – en nog belangrijker, of er we ermee niet te makkelijk tot relativisme vervallen. Als niets ooit lukt, waarom het dan nog proberen? Velen durfden zich aan het einde van de avond dus wel een inconsequentialist te noemen, maar hoopten toch dat er meer was.

Categories
Het Filosofisch Diner

Eten in de geest van Arendt

Al sinds de eerste dagen van Het Filosofisch Diner voelde ik Hannah Arendt over mijn schouder meegluren. Politiek is volgens deze denkster bottom-up georganiseerd en begint met spreken en daarnaar handelen, in samenkomst met anderen. Zoals bij Het Filosofisch Diner in feite.

Het was dan ook prachtig om te zien hoe vorm en inhoud samenvielen tijdens de eerste editie van Het Filosofisch Diner van dit jaar. Arendt-kenner Veronica Vasterling zette enkele kernbegrippen uit haar repertoire uiteen en legde zo de basis voor een gedachtewisseling over vrijheid, macht, verschillende perspectieven en de staat van de democratie.

Dat aan dat laatste flink wat te verbeteren is, werd door alle aanwezigen beaamd, maar hóe Arendts denken daarin past, was nog een lastige vraag. Populistische rechtse partijen springen in het gat waar burgers de vrijheid missen om deel te nemen in politieke processen. Zo wordt er echter niets opgelost, want inspraak wordt ingeruild voor autoritaire macht.

Hoe organiseer je bottom-up politiek dan wel? Waar begin je met het herstellen van vertrouwen en het kweken van betrokkenheid? Die vragen stonden centraal, maar het was zoeken naar een antwoord. Hoewel ik om eerlijk te zijn vermoed dat Arendt hier goedkeurend zou knikken; het geopende gesprek was al een eerste stap in de goede richting.