De beste bedoelingen hebben onvoorziene gevolgen. Een goed voorbeeld daarvan wordt geschetst door filosoof en psycholoog Kees Vuyk in zijn boek Oude en nieuwe ongelijkheid, waarmee hij in 2018 de Socratesbeker won. Om klassenverschillen op te heffen, is er in de afgelopen twee eeuwen en met name na het einde van de Tweede Wereldoorlog veel in het werk gezet om gelijke kansen te scheppen voor iedereen. Scholing stond daarin op nummer één.
Dit verheffingsideaal is grotendeels geslaagd, zegt Vuyk, want vrijwel iedereen die daartoe in staat is, kan tegenwoordig na het lager ook het voortgezet en beroeps- of universitair onderwijs doorlopen. Het heeft er echter ook toe geleid dat het diploma tegenwoordig bepalend is voor je carrièrepad en daarmee je kansen op welzijn en welvaart. Waar klassenverschillen dus zijn verdwenen, stelt Vuyk dat de nieuwe kloof loopt langs de intellectuele capaciteiten van het individu.
Intelligentie is normaal verdeeld, in de statistische betekenis van de uitdrukking: de grootste groep mensen heeft een gemiddeld IQ, een kleine groep scoort ondermaats en een even kleine groep juist daarboven. Aan dat gegeven verandert onderwijs weinig; mensen worden simpelweg niet intelligenter dan ze zijn. In een diplomademocratie betekent dat, dat het deel van de bevolking dat onder gemiddeld intelligent is, minder kans van slagen heeft, dan het andere deel – en daarmee dat de macht in handen ligt van de gediplomeerden (kijk maar naar de samenstelling van de Tweede Kamer).
Hieruit verklaart Vuyk de opkomst van de populistische partijen. De linkse politiek heeft haar belofte van verheffing niet waargemaakt en ontevreden en doorgaans minder geschoolde burgers richten zich op politici die hen wél gelijke kansen voorschotelen – of ze die nou waar kunnen maken of niet.
In feite is Vuyks prikkelende betoog (dat hier en daar wat ongemakkelijk leest) ook een oproep voor een nieuw verhaal ter linkerzijde van de politiek: als het verheffingsideaal niet heeft gewerkt, wat kan dan een nieuwe koers zijn om de kloof in de samenleving te dichten?
Tijdens het eerstvolgende Filosofische Diner op 5 april, heb je de kans om met Kees Vuyk in gesprek te gaan over zijn boek.
Kees Vuyk, Oude en nieuwe ongelijkheid. Klement.